چالش و موانع بر سر گردشگری افراد دارای معلولیت
افراد دارای معلولیت به دلیل محدودیت‌هایی که برای حضور در جامع و استفاده از خدمات دارند لازم است فضاهای مختلف برای آن‌ها مناسب‌سازی شود. بر اساس آمارهای جهانی جمعیت معلولین 15 درصد از جمعیت دنیا را به خود اختصاص می‌دهند. این آمار و ارقام در کشورهای درحال‌توسعه و کشورهایی که تجربه جنگ را داشته‌اند بیشتر هم می‌شود. در رابطه با کشور خودمان آمارهای تائید شده و رسمی وجود ندارد که بتوان به آن استناد کرد و باوجود جنگ تحمیلی و حوادث بسیار زیاد جاده‌ای همچنان آمار درستی وجود ندارد. در کنار نیازهای اولیه معلولین مانند تأمین وسایل کمک حرکتی، وسایل توان‌بخشی، شغل و مسکن که همچنان با چالش‌های بسیار زیادی همراه است افراد دارای معلولیت در استفاده از مقاصد گردشگری هم با موانع متعددی مواجه می شوند. این چالش‌ها عبارت‌اند از نامناسب بودن حمل نقل درون‌شهری و برون‌شهری، نامناسب بودن هتل‌ها و مراکز گردشگری، نامناسب بودن مراکز خرید و تفریحی و موزه‌ها و رستوران‌ها. لازم به ذکر است موانع فرهنگی و اجتماعی نیز وجود دارند که به لیست قبلی اضافه می شوند و دست در دست هم می‌دهند تا بزرگ‌ترین قشر جامعه همواره در ابعاد مختلف زندگی‌اش دچار محرومیت باشد. با توجه به محدودیت‌های مختلف جالب است بدانیم هزینه‌های زندگی افراد دارای معلولیت سه برابر افراد غیر معلول است.
تعریف مناسب‌سازی
مناسب‌سازی به معنای در دسترس قرار دادن هر نوع امکانات و فضایی است که افراد دارای معلولیت در زندگی به آن نیاز پیدا می‌کنند. در مناسب‌سازی افراد معلول باید بتوانند بدون کمک گرفتن از دیگران از آن خدمات و امکانات استفاده کنند. مناسب سازی شامل ساختن سطوح شیب‌دار (رمپ)، استفاده از آسانسورهای استاندارد، در نظر گرفتن سرویس‌های بهداشتی با ابعاد مناسب و دسترس‌پذیر و حتی توجه به نیازهای افراد کم‌بینا و نابینا در استفاده از محتواهای آنلاین هم می شود. توجه با اصول مناسب‌سازی باعث می‌شود فضاها و امکانات برای سایر افراد جامعه ایمن‌تر شود و قشر سالمندان را هم تحت پوشش خود قرار می‌دهد. مناسب‌سازی موجب می‌شود بخشی از جامعه که به دلیل عدم امکان حضور از چرخه اقتصاد دورمانده‌اند مجدد فعال شوند و نقش اجتماعی خود را ایفا کنند. در حوزه فرهنگ هم مناسب سازی هایی عموما صورت می گیرد تا برخورد جامعه با معلولین و افرادی که تفاوت هایی دارند بر اساس اصول انسانی باشد.
مقاصد نامهربان با معلولین
عدم رعایت اصول شهرسازی و توسعه بدون برنامه و هدف، بسیاری از شهرهای ایران را دور از دسترس افراد دارای معلولیت و افرادی قرار داده است که نیازهای ویژه دارند. نامناسب بودن پیاده‌روها، پل‌های عابر پیاده در کنار نگاه خیریه به معلولیت و نگاه از بالا به پایین به این قشر از جامعه هرچه بیشتر شرایط را برای انزوا فراهم کرده است. در سال‌های اخیر با ورود اتوبوس‌های دوکابین و مناسب برای افراد دارای معلولیت و سالمندان به نظر می‌رسید رؤیای شهر بدون مانع در حال محقق شدن است اما این فناوری‌ها و طراحی‌های مناسب بدون درک شدن توسط مدیریت‌های کلان‌شهرها عملاً غیرقابل استفاده برای معلولین شده است چراکه ایستگاه‌های این اتوبوس‌های تندرو غیرقابل استفاده هستند و گیت‌ها و کارت‌خوان‌ها مانع ورود ویلچر می‌شود. برداشتن چنین موانعی بسیار سهل و آسان است ولی اراده و میلی برای این کار در بدنه مدیریت شهری دیده نمی‌شود. در حوزه شهرها و مقاصد گردشگری دوست دار معلولین شاید کیش و مشهد را بتوان نمونه‌های موفق‌تری دانست. وجود تاکسی های که امکان سوار کردن ویلچر را دارند یکی از مزیت های مهم جزیره کیش است چرا که این خودروها علاوه بر اینکه مورد استفاده سایر افراد قرار می گیرند برای معلولین هم قابل استفاده هستند.
هتل‌ها و مراکز اقامتی
یکی از مهم‌ترین مسائلی که در حوزه سفر و گردشگری اهمیت دارد محل اقامت یک گردشگر است. با توجه به نوع و بودجه سفر افراد غیر معلول انتخاب‌های متعددی دارند و می‌توانند به سراغ مسافرخانه‌ها و مراکز بومگردی بروند و یا اینکه در هتل‌های مجلل اقامت لاکچری داشته باشند. برای افرا دارای معلولیت ازنظر سطح دسترسی و مناسب‌سازی صرفاً برخی هتل‌های لوکس و پنج ستاره ممکن است شرایط لازم را داشته باشند. این هتل‌ها به دلیل هزینه‌های سرسام‌آورشان برای افراد دارای معلولیت که عموماً درآمد چندانی ندارند ازنظر مالی در دسترس نیستند. سایر مراکز اقامتی که شاید ازنظر هزینه مناسب‌تر باشند ازنظر مناسب‌سازی غیرقابل استفاده هستند. این مناسب‌سازی‌ها در حالی انجام نمی‌شوند که بر اساس قانون چنین مراکزی باید حداقل‌های مناسب‌سازی را رعایت کنند تا پایان کار بگیرند. در اینجا قانون‌گریزی یکی از عوامل مهم در نامناسب بودن فضاهای اقامتی و گردشگری برای معلولین به‌حساب می‌آید. به نظر می رسد مراکز بومگردی و سایر مراکز اقامتی ارزان در صورت مناسب کردن فضاهای خود برای معلولین و مدیریت صحیح می توانند با هزینه های کم و بازاریابی های درست مشتری های جدیدی داشته باشند که در دراز مدت هزینه ها جبران شود.
مراکز خرید و مراکز تفریحی
در مراکز تفریحی و خرید به دلیل وجود موانع متعدد افراد دارای معلولیت نمی‌توانند به‌راحتی از امکانات موجود استفاده کنند هرچند در سال‌های اخیر در مراکز تازه تأسیس شرایط نسبت به گذشته بهتر شده است. ازجمله کارهایی که در این مراکز بر اساس قوانین و چک‌لیست‌ها انجام می‌شود اختصاص جای پارک ویژه، مسیرهای مناسب ورود و خروج، انتخاب سنگ‌فرش‌های مناسب، ابعاد مناسب سرویس‌های بهداشتی، اختصاص صندلی‌های چرخ‌دار برای افراد سالمند است. در برخی مراکز خرید در دنیا اسکوترهای برقی نیز در دسترس هستند. ارائه چنین خدماتی باعث می‌شود افراد به‌راحتی به تمام بخش‌ها دسترسی داشته باشند. موزه ها و باغ وحش ها و تمام مراکزی که گردشگران را به خود جلب می کند باید حقوق انسانی افراد دارای معلولیت را به رسمیت بشناسند و به عنوان یک وظیفه انسانی و قانونی شرایط را برای این قشر از جامعه فراهم کنند.
جای خالی اطلاعات مناسب سازی
در کشورهای مختلف دنیا برخی شرکت‌هایی که در حوزه گردشگری فعال هستند با در دست داشتن بانک اطلاعات امکان مناسب برای افراد دارای معلولیت صفر تا صد سفرهای معلولین را برنامه‌ریزی و تسهیل می‌کنند. این شرکت‌ها اطلاعات مفیدی در مورد مناطقی که می‌توان بازدید کرد را در اختیار مشتری‌های خود قرار می‌دهند و یا کار تهیه خودروی مناسب برای گردشگران دارای معلولیت را بر عهده‌دارند. در این حالت افرادی که نیازهای ویژه دارند به‌راحتی سفر می‌کنند. مناسب‌سازی از یک‌سو و آگاهی و دسترسی به اطلاعات مناطق مناسب‌سازی شده هم‌زمان باهم باید صورت بگیرد. در ایران این کار بصورت مستمر کمتر انجام شده و در بانک اطلاعات مناسب سازی تنها چند کافی شاپ و رستوران در شهر تهران و برخی شهرستان های محدود وضعیتشان از نظر دسترس پذیری ثبت شده است. وجود چنین اطلاعاتی باعث می شود افراد دارای نیازهای ویژه از امکانات موجود و دسترس پذیر بخوبی استفاده کنند.
شروع گردشگری بدون محدودیت
با اشاره به تمام موانع و چالش‌هایی که بر سر حضور اجتماعی و البته گردشگری افراد دارای معلولیت وجود دارد جالب است بدانیم عاشقان سفر که دارای معلولیت هستند هرچند محدود ولی به سفر و گردشگری می‌روند. زمانی که گروه ماجراجویان دارای معلولیت را باهدف در اختیار قرار دادن فرصت تجربه هیجان راه‌اندازی کردم دیدن فردی که ویلچر خود را رها کرده و در آسمان پرواز می‌کند خارق‌العاده به نظر می‌رسید. پس از گذشت چند سال از انجام چنین فعالیت‌هایی این روزها افراد دارای معلولیت و سایر افراد غیر معلول هم باور کرده‌اند که می‌شود از اوج آسمان تا اعماق دریا ماجراجویی و سفر کرد و با تلاشی چند برابری می‌شود موانع را دور زد و از زندگی لذت برد. این روزها افراد دارای معلولیت باور کرده‌اند که اگر اراده کنند می‌توانند هر چه را که بخواهند به دست بیاورند. به‌عنوان مؤسس این گروه برای سفرهای گروهی مقاصد چندانی را نمی‌توانم نام ببرم که برای سفر افراد دارای معلولیت مناسب باشند. غلبه کردن بر موانع سفر همواره هزینه‌های سرسام‌آوری را به گروه تحمیل می‌کند و باعث می‌شود برنامه‌ها محدود و هرچند ماه یک‌بار انجام شوند که شامل کایاک سواری، حضور در کویر، پرواز با پراترایک و غواصی با حرفه‌ای‌ترین گروه‌های فعال ایرانی می‌شود. فعالیت‌های این گروه که در ایران منحصربه‌فرد است و سایر انجمن‌هایی که گردشگری به‌صورت محدود در این حوزه را انجام می‌دهند صاحبان کسب‌وکارهای مربوط به گردشگری را تشویق می‌کند که اقدامات لازم را برای تسهیل سفر معلولین انجام دهند.
باوجود تجربیاتی که در حوزه سفر و ماجراجویی و انجام فعالیت‌های اکستریم باوجود معلولیت خیلی شدید تاکنون داشته‌ام این موضوع اثبات‌شده است که افراد دارای معلولیت هم می‌توانند در این کارها حضورداشته باشند و مانند سایر افراد از انجام آن‌ها لذت ببرند. به نظر می‌رسد وقت آن رسیده است که خدمات دهندگان در حوزه سفر و گردشگری اقدامات زیرساختی و مؤثری در این حوزه انجام دهند. افراد داری معلولیت باید بتوانند مانند سایر افراد غیر معلول در جامعه سفر کنند و از مزیت‌های سفر کردن بهره‌مند شوند. مراکز گردشگری و خدمات دهندگان در این حوزه با رعایت مناسب‌سازی‌هایی که در بسیاری از موارد بسیار کم‌هزینه و ساده هستند می‌توانند وارد بازی برد-برد شوند و جامعه هدف خود را که جانبازان و معلولین هستند را هم تحت پوشش قرار دهند و با افزایش مخاطبین خود از مزیت‌های اقتصادی آن‌هم بهره‌مند شوند.
نویسنده: سعید ضروری / نشریه میکامال کیش
